حمیدرضا جلایی پور، استاد جامعه شناسی و عضو شورای مرکزی حزب اتحاد ملت / حزب اتحاد ملت ایران اسلامی اخیرا تأسیس شده و طبیعی است در یک فرآیند جمعی به تدریج مواضع این حزب را جامعه سیاسی ایران از اجمال به تفصیل روشن شود. در این جا بیشتر برداشت شخصی خود را به صورت مختصر درباره این تشکل تقدیم مخاطبان گرامی می کنم. به نظرم تأسیس این حزب نه بازسازی چپ اسلامی است نه حرکت به طرف راست (لیبرال) اسلامی است. «چپ اسلامی» و «لیبرال اسلامی» واژه های تحلیلی است که معمولا محمد قوچانی، سردبیر محترم مهرنامه، برای تقسیم بندی و تفسیر جریان های سیاسی کنونی ایران به کار می برد که از دقت، واقع نمایی و راهگشایی کافی برخوردار نیست.

حالا سوال این است که اگر کاربرد واژه «چپ اسلامی» برای حزب اتاد ملت ایران اسلامی واقع نما و راهگشا نیست، پس واژه توصیفی – تحلیلی مناسب برای این حزب کدام است؟ برای انتخاب واژه مناسب برای این منظور نیازمندیم به جای این که سنخ ها را از بالا (و فقط از درون ذهن و علائق خود) به یک تشکل سیاسی تحمیل کنیم، از واژه هایی استفاده کنیم که آن تشکل را بر اساس شواهد قابل وارسی در «موقعیت کنونی جریان های سیاسی» کشور به خوبی جانمایی و توصیف و طبقه بندی کند تا مخاطبان هم به آن اقبال بیشتری کنند.

  1. جایگاه حزب اتحاد در جامعه سیاسی

هم اکنون در جامعه سیاسی ایران سه جریان اصلی وجود دارد که یکی از آن ها به خاطر هزینه های بالای سیاسی اهداف و روش هایش، صرفا در عرصه آنلاین و خارج از ایران حضور مرئی دارد. باید دید حزب اتحاد چه نسبتی با این سه جریان سیاسی دارد؟

جریان اول، جریان سیاسی اصولگرا است که تشکل های متعدد اصولگرا از تندرو تا میانه رو را در بر می گیرد و اگر بخواهیم به زبان علم سیاست و جامعه شناسی سیاسی صحبت کنیم در درون این جریان هم نیروهای «محافظه کار» معتدل، هم «اقتدارگرا» و هم «بنیادگرا» حاضرند. بنابراین، کاربرد واژه «راست سنتی» برای این جریان چندلایه دقیق نیست. در ضمن نیروی اصلی این جریان مشوق «توسعه» نیست و بخش قدرتمند سیاسی آن حتی ضدتوسعه نیز هستند. این جریان در بین ده الی پانزده درصد مردم ایران پایگاه اجتماعی دارد، اما در دوسوم لایه های بالای حکومت ایران تأثیرگذار است.

جریان دوم، جریان تشکل های اصلاح طلب است. در درون این جریان دوم بنیادگرایی مطلقا وجود ندارد و اقتدارگرایی در بین آن ها ضعیف است اکثر تشکل های اصلاح طلب طرفداران جدی توسعه متوازن، حکومت قانون و به تعبیر امروزی آن طرفدار «حکمرانی خوب» هستند. البته در میزان پایبندی این تشکل ها به همه لوازم مردم سالاری و حکومت قانون و حکمرانی خوب تفاوت هایی وجود دارد. باز اگر بخواهیم با زبان علم سیاست صحبت کنیم در میان این جریان لیبرال اقتصادی وجود ندارد، ولی سوسیال دموکرات، لیبرال سیاسی و حتی محافظه کار سیاسی وجود دارد. این جریان در میان حداقل بیست درصد مردم ایران در شرایط معمولی پایگاه دارد و البته در موقعیت های خاص این بیست درصد به چهل درصد هم رسیده است. همچنین این جریان در یک سوم قدرت حکومت ایران غیرمستقیم و از طریق دولت اعتدال تأثیرگذار است. البته تمام وجوه زندگی اصلاح طلبان از سوی اصولگرایان اقتدارگرا رصد و کنترل سیاسی و امنیتی می شود.

سومین جریان که باید به آن اشاره کرد، «جریان تحول گرا» است. جریان اصولگرا و اصلاح طلب همچنان مصر هستند که در چارچوب نظام فعلی جمهوری اسلامی و قوانین اساسی آن فعالیت کنند و تغییرات خارج از چارچوب را مطلوب و ممکن نمی دانند، اما جریان تحول طلب انتقادهای ساختاری و حقوق اساسی به جمهوری اسلامی دارد و فعالیت های خود را در چراچوب جمهوری اسلامی محصور نمی کنند. تشکل های این نیروی سوم به دلیل این که در زیر حملات متمرکز اصولگرایان اقتدارگرا و بنیادگرا هستند، با اسم و رسم و به صورت شفاف در جامعه سیاسی واقعی داخل ایران فعال نیستند و بیشتر در شبکه های اجتماعی آنلاین و فضای رسانه های خارج از ایران حضور دارند. در میان این جریان لیبرال اقتصادی و سیاسی چپ و دموکرات، چپ ارتدوکس و سلطنت جو نیز وجود دارد. این جریان تحول طلب در میان پانزده درصد مردم ایران پایگاه اجتماعی دارد و در موقعیت های خاص پایگاه آن ها به بیش از بیست و پنج درصد هم می رسد. قدرت رسانه ای این جریان از اصلاح طلبان به مراتب بیشتر است و اقتدارگرایان هم قادر به کنترل رسانه های ماهواره ای این جریان نیست.

اینک برای توصیف واقع نمایانه حزب اتحاد ملت باید جایگاه فعالان این حزب را در میان جریان سیاسی اصلی فوق روشن کرد. حزب اتحاد در موقعیت کنونی جامعه سیاسی ایران یک حزب «اصلاح طلب و مردم سالار» است که توسط «مسلمانان» تأسیس شده است و در میان جریان دوم قرار دارد. این حزب علاقه دارد همچون سایر نیروهای اصلاح طلب توسعه متوازن، حکومت قانون و حکمرانی خوب را در چارچوب جمهوری اسلامی تقویت کند. از این رو، واژه چپ اسلامی واژه راهگشایی برای حزب اتحاد نیست و کاربرد این واژه فضای بحث را به جای روشنگری، مبهم و تاریک می کند.

  1. ویژگی های دیگر حزب اتحاد

غیر از اشکالاتی که در بالا اشاره شد (یعنی خطا بودن کاربرد ویژه چپ اسلامی برای حزب اتحاد) مشکل دیگر این مفهوم است که ویژگی های دیگر حزب اتحاد را به درستی توضیح نمی دهد. حزب اتحاد یک حزب جدی توسعه گرای انتقادی است. این حزب معتقد است که برای رویارویی با چالش های اساسی جامعه ایران (مثل فرسایش اقلیم، فرسایش سرمایه اجتماعی، تراک آسیب های اجتماعی، تبعیض های جنسیتی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و سیاسی، تقسیم جامعه به خودی و  غیرخودی، اقتصاد رانتی و شبه حکومتی، ناکارآمدی سازمان های عظیم دولتی و شبه حکومتی و …) راهی جز حرکت نیروهای فعال جامعه در چارچوب توسعه درون زا و برون نگر در پیش روی ایرانیان نیست. اما توسعه موردنظر حزب اتحاد توسعه ای همه جانبه (یعنی توسعه ای که به یکی از ابعاد چهارگانه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تقلیل پیدا نکند) و پایدار (یعنی به حفظ محیط زیست و طبیعت حساس باشد) و مشارکتی – مردمی ( و نه آمرانه و از بالا) است. نیروهای محرکه این توسعه چهاراشبه است و نه یک اسبه:

  1. نیروی توسعه اقتصادی تولیدگرا (در برابر اقتصاد رانتی و غیرمولد کنونی)
  2. نیروی توسعه سیاسی (در برابر نیروی کنترل سیاسی که غیرمستقیم مشوق فساد ساختاری است)
  3. نیروی توسعه فرهنگی (در برابر مهندسی فرهنگی)
  4. نیروهای توسعه اجتماعی ( در برابر وضعیت آنومیک وآشفته اجتماعی)

باز تأکید می کنم حزب اتحاد ملت پس از تجربه های گران بهای دوره سازندگی و اصلاحات، فرآیند توسعه را تنها به توسعه اقتصادی یا توسعه سیاسی تقلیل نمی دهد و به حرکت «همزمان» چهاربعد توسعه که اشاره شد، تأکید دارد. با این همه معتقد است اهمیت رتبی (و نه زمانی) توسعه سیاسی بر سایر ابعاد توسعه ارجح است، زیرا حکومت در ایران بزرگ ترین نهاد (از لحاظ تعداد اعضا) و ثروتمندترین (از لحاظ دسترسی به منابع مالی و غیرمالی) و مسلط ترین (از لحاظ داشتن ابزار کار برای نظارت بر امور) در مقایسه با سایر نهادهای جامعه ایران است. همین نگاه توسعه گرایی حزب اتحاد، اندیشه سیاسی این حزب را روشن می کند. این حزب توسعه سیاسی و حتی مدرنیته سیاسی را تنها محدود به «دموکراسی پارلمانی» نمی کند و از «دموکراسی عاطفی» در سطح خانواده و روابط صمیمی و از «دموکراسی مشارکتی» در سطح جامعه مدنی و از «دموکراسی جهانی» در سطح بین المللی دفاع می کند.

اندیشه اقتصادی این حزب دفاع از بازار آزاد و رقابتی (و نه بازار رانتی و شبه حکومتی فعلی) و «سرمایه داری اخلاقی و مسئول در برابر فرودستان» است که می کوشد برای همه فعالان اقتصادی فرصت برابر ایجاد کند و با مداخله هوشمندانه و عدالت جویانه از رنج ضعیف ترین اقشار بکاهد. این حزب «بازار آزاد» را دست پنهانی نمی داند که خود به خود نظم پویایی جامعه را برای همه اقشار مردم سامان دهد. لذا حزب اتحاد هم طرفدار بازار آزاد و هم از نهادهای عمومی که بخش های ضعیف جامعه را حمایت می کند، دفاع می کند.

حزب اتحاد از لحاظ اجتماعی حزبی است که از جامعه ای دفاع می کند که اکثر شهروندانش در میان اقشار متوسط جامعه قرار بگیرند و با پیشرفت توسعه متوازن و همه جانبه تعداد اقشار بالا و پایین آن به نفع اقشار متوسط کم و کمتر شود. لذا این حزب به جای انرژی گرفتن از تخاصم طبقاتی به همکاری هر سه قشر بالا و متوسط و پایین جامعه در جهت توسعه متوازن و همه جانبه کشور فکر می کند. حزب اتحاد همچنین از لحاظ تاریخی متأثر از تجربه و فعالیت احزاب و تشکل های سیاسی اصلاح طلب، قانون گرا و خشونت پرهیز در تاریخ معاصر ایران و جهان است.

از لحاظ اندیشه دینی موسسان و اعضای حزب اتحاد متأثر از تفسیر دینی احیاگران و اصلاح گرایان دینی در صد و پنجاه سال گذشته است. به بیان دیگر، باورهای دینی فعالان حزب اتحاد متأثر از نواندیشان دینی است و برخلاف بنیادگرایان و اقتدارگرایان در عرصه سیاسی راه مواجهه با ختلاف نظرهای دین شناسان نواندیش و سنتی و بنیادگرایان را نه ابزار زور و تهدید که گفت وگوهای سازنده در عرصه عمومی می داند. دین موسسان و اعضای حزب اتحاد با اخلاق پیشادینی و قانون عادلانه دموکراتیک فرادینی سازگار است و در خدمت زندگی اخلاقی تر و معنوی تر پیروان سنت دینی است.

یکی دیگر از جهت گیری های مهم حزب اتحاد (برخلاف بنیادگرایان و اقتدارگرایان سیاسی) در نحوه مواجهه این تشکل با جریان تحول گرای خشونت پرهیز در عرصه سیاسی است. حزب اتحاد برخورد از موضع قدرت و زندان و پرونده سازی با جریان تحول طلب را روا و سازنده نمی داند. مهم ترین راه مواجهه با این موضوع حساس را گفت وگو در عرصه عمومی جامعه می داند و معتقد است با ضرب و زور نمی توان با این مسئله رو به رو شد. جامعه نیاز به عرصه عمومی امن و محیط آرام نقد و بررسی دارد. جامعه نیاز به این دارد که بر سر مهم ترین مسائلش اجماع صورت بگیرد. جامعه به این نیاز دارد که دولتش به یک طرف نرود و بقیه ارکان حکومت ساز خود را بزنند. حزب اتحاد معتقد است با مسائل جدی جامعه همچون اقتدارگرایان نمی توان به ضرب و زور و تهدید متوسل شد.

خلاصه

حزب اتحاد، یک حزب اصلاح طلب و توسعه گرای درون زا است و صادقانه و مجدانه به لوازم دموکراسی و حکمرانی خوب پایبند است و با تأسی به لیبرالیسم اقتصادی و یا تفسیر خاصی از دین، لوازم دموکراسی را تخطئه نمی کند، چون مردم سالاری را یک فانتزی نمی داند و تقویت آن را برای درمان مهم ترین عارضه توسعه جامعه ایران (که نامحدود بودن حکومت آن است) ضروری می بیند.

همچنان که که اشاره شد، در موقعیت سیاسی کنونی ایران تشکل سیاسی اتحاد ملت را ذیل واژه های «چپ اسلامی» نمی توان تفسیر کرد. این حزب متعلق به جریان سیاسی اصلاح طلب در جامعه سیاسی ایران در کنار دو جریان دیگر اصولگرا و تحول گرا است. تحولات فکر سیاسی، دینی واقتصادی بسیاری از موسسان حزب اتحاد در دهه های گذشته، حضور فعالان سیاسی در این حزب که در گذشته های دور و نزدیک سوابق و مواضع متکثری داشته اند و همچنین حضور نسل جوان تر این حزب که با دسته بندی های دهه های پیش نمی توان آن ها را شناخت، ضرورت پرهیز از تعابیری مثل « چپ اسلامی» برای این حزب را بیشتر می کند. اتحاد مل حزبی اصلاح طلب، توسعه گرا و دموکراسی خواه است که توسط مسلمانان نواندیشی اداره می شود که در تأسیس، تحولات و اصلاحات جمهوری اسلامی نقش داشته اند و حامی بسط آزادی، عدالت، رفاه و دموکراسی در ایران اند.

منبع: ماهنامه مهرنامه، شماره ۴۴